รู้จัก รับมือฝุ่น PM2.5 ภัยร้ายที่หยุดได้เมื่อทุกคนช่วยกัน “หยุดเผา”  

สถานการณ์ฝุ่นพิษ PM2.5 ในปีนี้รุนแรงและหนักหน่วงกว่าปีก่อน ๆ หากไม่หยุดวงจรนี้โดยเร็ว อนาคตอาจไม่มีลมสะอาดให้ทุกชีวิตหายใจ คณาจารย์จุฬาฯ ย้ำความสำคัญของการ “เรียนรู้อยู่กับฝุ่น PM2.5” หนังสือที่หวังให้สังคมตระหนักถึงภัยร้ายที่มากับฝุ่น วอนทุกฝ่ายร่วมกันแก้ปัญหา ลดการเผาทั้งในบ้าน ชุมชน และสังคม 

PM2.5 หรือฝุ่นพิษขนาดจิ๋วได้กลายเป็นแขกขาประจำของบ้านเราไปเสียแล้ว ทุกปีในช่วงปลายฤดูหนาวเข้าฤดูร้อน หรือระหว่างเดือนมกราคมถึงเมษายน ซึ่งหลายคนเรียกว่าเป็นฤดูแห่งการเผา เราจะต้องเผชิญกับปัญหาฝุ่นพิษกันแทบทั่วทุกภูมิภาค โดยเฉพาะปี 2566 นี้ สถานการณ์ดูจะทวีความรุนแรงและกินเวลาต่อเนื่องยาวนานกว่าปีที่ผ่าน ๆ มา คุณภาพอากาศโดยรวมจัดอยู่ในเกณฑ์ “อันตรายต่อสุขภาพขั้นรุนแรง” ทำให้สภาพอากาศของประเทศไทยติดอันดับต้น ๆ ของประเทศที่มีสภาพอากาศที่อันตรายที่สุดในโลก

สถานการณ์ฝุ่น PM2.5 อย่างที่เกิดขึ้นทุกวันนี้เป็นแนวโน้มที่จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยเล็งเห็นมาตั้งแต่ปี 2562 จึงได้จัดทำหนังสือ “เรียนรู้ อยู่กับฝุ่น PM2.5” โดยระดมคณาจารย์และผู้เชี่ยวชาญจากหลายคณะในจุฬาฯ มาร่วมถ่ายทอดความรู้ งานวิจัยและงานวิชาการที่เกี่ยวข้องกับคุณภาพอากาศและฝุ่นพิษ เพื่อให้ประชาชนเกิดความตระหนักถึงผลกระทบต่อสุขภาพ ตลอดจนถึงแนวทางการป้องกันสุขภาพของตัวเองและร่วมกันแก้ไขสถานการณ์  

หนังสือเล่มดังกล่าว (ฟรี) ได้รับความสนใจอย่างมากและได้แจกจ่ายหมดไปแล้ว ในบทความนี้จึงจะได้สรุปประเด็นสำคัญจากหนังสือเล่มดังกล่าว อาทิ ความเข้าใจเกี่ยวกับฝุ่น PM2.5 เหตุที่ก่อให้เกิดฝุ่นพิษ อันตราย วิธีการวัดประเมินคุณภาพอากาศ และแนวทางการแก้ไขและป้องกันปัญหา เพื่อว่าปีหน้าสถานการณ์จะไม่ย่ำแย่กว่าปีนี้ที่ฝุ่นพิษกำลังเริ่มเบาบางลงตามฤดูกาล

PM2.5 คืออะไร อันตรายแค่ไหน 

PM2.5 เป็นฝุ่นละอองจิ๋ว ขนาดไม่เกิน 2.5 ไมครอน หรือเล็กกว่าเส้นผมหลายเท่า (ดูภาพ) ด้วยความจิ๋วนี้เองที่ทำให้ฝุ่น PM2.5 มีอันตรายอย่างยิ่ง เพราะมันสามารถเล็ดลอดการกรองของขนจมูกเข้าไปในปอดและกระแสเลือดของเราได้ ที่ร้ายที่สุดก็คือมันสามารถเป็นตัวกลางนำพาสารอันตรายอื่น ๆ ในอากาศเข้าสู่ปอดเราได้ด้วย เช่น สารก่อมะเร็ง สารโลหะหนัก เป็นต้น 

“เผา” ตัวการก่อฝุ่นละออง PM2.5

ฝุ่นพิษเป็นวัฎจักรหนึ่งในธรรมชาติ แต่ในอดีตสถานการณ์ฝุ่นพิษไม่หนักหน่วงและน่ากลัวเช่นปัจจุบัน ที่ฝุ่นพิษมีความรุนแรงทั้งในแง่ปริมาณและพื้นที่ของการแพร่กระจายฝุ่นในวงกว้าง

ฝุ่นพิษเกิดจากการเผา ทั้งการเผาในที่โล่งแจ้งและที่ไม่โล่ง เช่น การเผาหญ้า เผาไร่ เผาป่า เผาขยะ และการเผาไหม้ของน้ำมันจากรถยนต์ ซึ่งนับได้ว่าเป็นตัวการสำคัญที่ก่อให้เกิดฝุ่น PM2.5

PM2.5 ผู้มาเยือนยามฤดูกาลเปลี่ยนแปลง

เราแทบจะลงปฏิทินการมาเยือนของฝุ่น PM2.5 กันได้ ที่มักจะมาในช่วงเดือนมกราคมถึงมีนนาคมของทุกปี (และในปีนี้ต่อเนื่องมาถึงเมษายน) ที่เป็นเช่นนี้ก็เนื่องจากสภาพการกดอากาศที่นำไปสู่สภาวะ “ลมสงบ” 

            ในฤดูหนาว ความกดอากาศสูงหรือมวลอากาศเย็นจากประเทศจีนจะแผ่ปกคลุมประเทศไทยเป็นระลอก ๆ ทำให้มรสุมตะวันออกเฉียงเหนือที่ปกคลุมประเทศไทยตอนบนมีกำลังแรง ประเทศไทยมีอุณหภูมิลดลงโดยทั่วไป มีอากาศหนาวถึงหนาวจัด แต่บางครั้ง ความกดอากาศดังกล่าวอ่อนกำลังลง ทำให้มรสุมตะวันออกเฉียงเหนือมีกำลังอ่อนลงไปด้วย นำไปสู่สภาวะที่เรียกว่า “ลมสงบ” 

สิ่งที่มักเกิดประกอบกันกับสภาวะลมสงบคือการผกผันกลับของอุณหภูมิ (Inversion) ในระดับล่าง ซึ่งมีผลต่อการลอยตัวและกระจายตัวของฝุ่นละออง เมื่อการไหลเวียนและการถ่ายเทอากาศไม่ดี ก็ทำให้เกิดการสะสมของฝุ่นและสารพิษทั้งหลายในชั้นบรรยากาศในปริมาณสูงขึ้น 

เข้าใจง่าย ๆ คือ ลมเย็นทำให้อากาศสงบนิ่ง จึงเกิดการสะสมของฝุ่นในชั้นบรรยากาศเพราะว่าฝุ่นไม่ลอยไปไหน และเมื่อถึงเวลาลมร้อนเริ่มพัดมา ฝุ่นเหล่านี้ก็จะถูกพัดให้ลอยสูงขึ้น และค่อย ๆ จางหายไปในที่สุด ก่อนจะเกิดการสะสมใหม่เมื่อลมสงบอีกครั้ง 

สำหรับสถานการณ์ฝุ่นในปีนี้และปีที่ผ่านมา ภาวะลมสงบนั้นยาวนานกว่าเดิม บวกกับปัจจุบันการเผามีมากและเกิดขึ้นในวงกว้างมากขึ้นโดยเฉพาะในพื้นที่ภาคเหนือและอีสาน เมื่อสองอย่างนี้มารวมกันเข้า จึงทำให้สภาวะการสะสมของฝุ่นในปริมาณมาก เกิดผลกระทบที่ชัดเจนยิ่งขึ้นกว่าปีก่อน ๆ มาก

PM2.5 ก็เกิดขึ้นจากภายในบ้านได้

ไม่เพียงบรรยากาศภายนอก แต่ในบ้านเองก็อาจมีกิจกรรมที่ก่อให้เกิดมลพิษในอากาศได้เช่นกัน โดยเฉพาะกิจกรรมที่เกี่ยวกับการเผา เช่น การสูบบุหรี่ การจุดธูปเทียนบูชาพระ หรือแม้แต่การเผากระดาษเงินกระดาษทองในเทศกาลการไหว้บรรพบุรุษของคนไทยเชื้อสายจีน 

บุหรี่มวนเล็ก ๆ ก่อให้เกิดมลพิษและฝุ่น PM 2.5 ได้อย่างไร? 

ในบุหรี่ 1 มวน มีใบยาสูบ กระดาษที่มวน และสารเคมีอีกหลายร้อยชนิด ซึ่งการจุดบุหรี่ 1 มวนและเกิดการเผาไหม้แล้วนั้นจะสร้างสารเคมีที่เป็นอันตรายต่อสุขภาพกว่า 4,000 ชนิด เมื่อควันบุหรี่เจอกับออกซิเจนในอากาศจะทำให้ก่อเกิดสารพิษ โดยเฉพาะไนโตรเจนออกไซด์ ซึ่งเป็นสารตั้งต้น (precursor) ตัวสำคัญของฝุ่น PM2.5

            การจุดธูปเทียนบูชาหรือการเผากระดาษเงินกระดาษทองไหว้บรรพบุรุษ ก็เช่นกัน

เมื่อเราจุดธูปก็จะเกิดการเผาไหม้ของขี้เลื่อย กาว และน้ำหอมในธูป สารต่าง ๆ หลายตัวจะถูกปล่อยออกมาคล้ายกับที่พบในควันบุหรี่ เช่น ฝุ่นละอองขนาดเล็ก ก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ มีเทน ซัลเฟอร์ไดออกไซด์ สารก่อมะเร็งหลายชนิด รวมถึง ไนโตรเจนออกไซด์ – ตัวการสำคัญของฝุ่น PM2.5 ด้วย

AQI คืออะไร สารพิษที่ใช้วัดค่าคุณภาพของอากาศมีอะไรบ้าง 

AQI ย่อมาจาก Air Quality Index หรือดัชนีคุณภาพอากาศ เป็นหน่วยวัดค่าคุณภาพอากาศที่ประเทศไทยใช้มานานแล้ว โดยมีการวัดค่าสารมลพิษ ได้แก่ 

โอโซน เกิดจากปฎิกิริยาในบรรยากาศโดยอิทธิพลของแสงแดด ส่งผลต่อการทำงานของระบบทางเดินหายใจและกล้ามเนื้อหัวใจ เกิดการระคายเคืองในตาและเยื่อบุจมูก มีผลต่อการทำงานของปอด

ไนโตรเจนไดออกไซด์ เกิดจากยวดยานพาหนะต่าง ๆ การเผาไหม้ที่อุณหภูมิสูง ปฎิกิริยาเคมีในชั้นบรรยากศ ซึ่งจะส่งผลให้เกิดการเจ็บป่วยด้วยโรคเกี่ยวกับระบบหายใจ

คาร์บอนมอนนอกไซด์ เกิดจากการเผาไหม้ที่ไม่สมบูรณ์ชองเชื้อเพลิงและสารประกอบคาร์บอนต่าง ๆ ส่งผลกระทบต่อร่างกายของเราแบบทันทีคือเกิดอาการมึนงง ปวดศีรษะ ผู้เป็นโรคหัวใจจะเกิดอาการรุนแรง หากสูดดมในปริมาณที่มากก็อาจถึงตายได้

ซัลเฟอร์ไดออกไซด์ เกิดจากการเผาไหม้ชองเชื้อเพลิงที่มีกำมะถันการถลุงแร่โลหะที่มีส่วนผสมของกำมะถัน ลาวาจากภูเขาไฟ ส่งผลทำให้เกิดโรคหลายชนิดที่เกี่ยวกับระบบทางเดินหายใจ การทำงานของปอด ทำให้เกิดการระคายเคืองในนัยน์ตาและจมูก

ตะกั่ว มีในธรรมชาติ การทำเหมืองและการถลุงแร่ตะกั่ว ยวดยานพาหนะต่างๆ อุสาหกรรมที่ใช้แร่ตะกั่ว เช่น โรงงานแบตเตอรี่ หากสะสมในร่างกายทำให้ไตเสื่อมคุณภาพ เป็นอันตรายต่อระบบประสาทส่วนกลาง

และตั้งแต่วันที่ 1 ตุลาคม 2561 เป็นต้นมา ดัชนีคุณภาพอากาศของประเทศไทยก็ได้เพิ่มการวัดค่าฝุ่นละอองขนาดจิ๋ว PM10 และ PM2.5 เข้าไปในการคำนวณ AQI ด้วย

ฝุ่นละออง เกิดจากการเผาไหม้ที่ไม่สมบูรณ์ของเชื้อเพลิง การก่อสร้าง กระบวนการทางอุตสาหกรรม ปฎิกิริยาเคมีในชั้นบรรยากาศ และมนุษย์ ฝุ่นละอองเป็นอันตรายต่อระบบทางเดินหายใจ ส่งผลให้ไอ จาม การสะสมของสารพิษที่ติดมากับฝุ่นละอองส่งผลให้อันตราการตายก่อนวัยอันควรเพิ่มขึ้น

ทั้งนี้ สารมลพิษทางอากาศประเภทใด (ดังที่กล่าวมา) มีค่าสูงสุด ก็จะถูกใช้เป็นดัชนีคุณภาพอากาศ(AQI) ของวันนั้น ๆ 

รู้ค่า AQI อากาศสะอาด

เราสามารถรู้ค่าเฉลี่ยหรือค่า AQI ได้ง่าย ๆ ด้วยการใช้ดัชนีชี้วัดที่ได้รับการคำนวณค่ามลพิษทางอากาศของแต่ละพื้นที่ ซึ่งจัดทำโดยกรมควมคุมมลพิษ โดยมีค่าระดับคุณภาพอากาศดังนี้ 

• 0 – 25 ไมโครกรัมต่อลูกบาศก์เมตร หมายถึงคุณภาพอากาศในพื้นที่นั้น ดีมาก เหมาะสำหรับทำกิจกรรมกลางแจ้งและท่องเที่ยว
• 25 – 50 ไมโครกรัมต่อลูกบาศก์เมตร หมายถึงคุณภาพอากาศในพื้นที่นั้น ดี ทำกิจกรรมกลางแจ้งและท่องเที่ยวไดตามปกติ
• 51 – 100 ไมโครกรัมต่อลูกบาศก์เมตร หมายถึงคุณภาพอากาศในพื้นที่นั้น ปานกลาง ประชาชนทั่วไปสามารถทำกิจกรรมกลางแจ้งได้ตามปกติ แต่สำหรับผู้ที่ต้องดูแลสุขภาพเป็นพิเศษ หากมีอาการไอ หายใจลำบาก ระคายเคืองตา ควรลดระยะเวลาในการทำกิจกรรมกลางแจ้ง
• 101 – 200 ไมโครกรัมต่อลูกบาศก์เมตร หมายถึงคุณภาพอากาศในพื้นที่นั้น เริ่มมีผลกระทบต่อสุขภาพ ประชาชนทั่วไปควรเฝ้าระวังสุขภาพ หากมีอาการไอ หายใจลำบาก ระคายเคืองตา ควรลดระยะเวลาในการทำกิจกรรมกลางแจ้งหรือให้สวมใส่เครื่องป้องกันตนเองหากมีความจำเป็น แต่สำหรับผู้ที่ต้องดูแลสุขภาพเป็นพิเศษ ควรลดระยะเวลาในการทำกิจกรรมกลางแจ้ง หรือใช้อุปกรณ์ป้องกันตนเอง ถ้ามีอาการทางสุขภาพ ไอ หายใจลำบาก ตาอักเสบ แน่นหน้าอก ปวดศีรษะ หัวใจเต้นไม่ปกติ คลื่นไส้ อ่อนเพลีย ควรปรึษาแพทย์ทันที
• 200 ไมโครกรัมต่อลูกบาศก์เมตรขึ้นไป หมายถึงคุณภาพอากาศในพื้นที่นั้น มีผลกระทบต่อสุขภาพ ทุกคนควรหลีกเลี่ยงพื้นกิจกรรมกลางแจ้ง และหลีกเลี่ยงพื้นที่ที่มีมลพิษทางอากาศสูง และควรใช้อุปกรณ์ป้องกันตนเองหากมีความจำเป็น ถ้ามีอาการผิดปกติควรรีบปรึกษาแพทย์ทันที

อยู่กับฝุ่นอย่างไรให้ปลอดภัย

มาตรการการป้องกันและช่วยเหลือต่าง ๆ ของทางภาครัฐนั้นส่วนใหญ่เป็นการป้องกันและแก้ปัญหาที่ปลายเหตุ ไม่ว่าจะเป็นการฉีดน้ำ หรือการตรวจจับควันดำ การห้ามประชาชนเผาขยะ (ซึ่งไม่เป็นผลและไม่ได้รับความร่วมมือเท่าที่ควร) เราจึงควรมองการแก้ปัญหาในระยะยาวและประสานความร่วมมือจากหลายภาคส่วน เพื่อช่วยแก้ปัญหานี้อย่างยั่งยืน ได้แก่ 

1. เปลี่ยนน้ำมันรถยนต์จากมาตรฐาน ยูโร 4 เป็น ยูโร 5 และยูโร 6 ในที่สุด หรือรณรงค์ให้ใช้รถยนต์พลังงานสะอาด เช่น รถพลังงานไฟฟ้า
2. จัดทำผังเมืองแบบบูรณาการและนำประเด็นการลดมลพิษทางอากาศเข้าไปในกระบวนการจัดวางผังเมือง
3. เปลี่ยนระบบขนส่งเป็นพลังงานไฟฟ้า ทั้งของภาครัฐและเอกชน
4. ส่งเสริมการเดินทางที่ไม่ใช้เครื่องยนต์ จัดให้มีระบบ NMT (Non-Motorized Transportation) ที่ใช้งานได้จริง อำนวยความสะดวกแก่ประชาชน จนเกิดพฤติกรรมหันมาใช้รถที่ไม่ใช้เครื่องยนต์
5. จัดเก็บภาษีสิ่งแวดล้อม (Eco Tax) เก็บภาษีหรือค่าธรรมเนียมสิ่งแวดล้อมตามหลักการ “ผู้ก่อมลพิษเป็นผู้จ่าย” (Polluter Pays Principle หรือ PPP) ได้แก่ ค่าภาษีมลพิษ (Pollution Tax) ใบอนุญาตปล่อยมลพิษ (Pollution Permits) เป็นต้น 

มาตรการที่ได้เสนอแนะนี้เหมาะสำหรับจัดการพื้นที่ของเมืองใหญ่ เช่น กรุงเทพฯ เพราะในภูมิภาคอื่น ๆ ต้องมีการแก้ไขที่แตกต่างกันออกไป และถึงแม้ว่ามาตรการเหล่านี้จะยังไม่สามารถใช้งานได้อย่างเต็มที่ แต่หากทำได้จริงเราก็จะสามารถลดปัญหาฝุ่นได้ในระยะยาว แต่ทั้งหมดต้องได้รับความร่วมมือกับทุกภาคส่วนเพื่อแก้ปัญหานี้กันอย่างจริงจัง

วิธีการป้องกันฝุ่น PM2.5 สำหรับประชาชน

การป้องกันฝุ่นสำหรับประชาชนที่ดีที่สุด ณ ตอนนี้ คือการสวมหน้ากากอนามัย N95 โดยเฉพาะเมื่อต้องเดินทางไปข้างนอกหรือทำกิจกรรมกลางแจ้ง หน้ากาก N95 เป็นหน้ากากที่สามารถกรองฝุ่นขนาดจิ๋วได้อย่างมีประสิทธิภาพและปลอดภัยต่อสุขภาพ ส่วนการป้องกันในระยะยาวนั้นทำได้ เช่น 

• การปรับปรุงคุณภาพอากาศภายในที่พักอาศัย ให้มีการระบายอากาศและทำความสะอาดอย่างสม่ำเสมอ
• ติดตั้งอุปกรณ์ลดฝุ่นละอองภายในบ้าน และควรทำความรู้จักและเข้าใจหลักการทำงานของอุปกรณ์เหล่านี้ รวมทั้งการบำรุงรักษาอุปกรณ์นั้น ๆ อย่างถูกต้องเช่น การล้างแผ่นกรองตามความถี่ของการใช้งาน
• ปลูกต้นไม้ช่วยลดมลพิษ ดูดซับฝุ่นละออง และสารพิษทางอากาศ 
  • ไม้ยืนต้นที่ช่วยในการดูดซับฝุ่นละอองได้แก่ กระถิน มะขาม บุนนาค ขนุน ชาสีทอง มะม่วง และมะกอกน้ำ 
  • ไม้ยืนต้นที่ช่วยดูดก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ ได้แก่ ราชพฤกษ์ ชงโค  มะเกลือ เสม็ดแดง ข่อย หูกวาง ขนุน เสลา แคฝรั่ง มะเดื่อ ฝรั่ง และพญาสัตบรรณ 
  • ไม้ประดับที่สามารถดูดสารพิษทางอากาศได้ดี ได้แก่ หมากเหลือง  จั๋ง พลูด่าง ไทรใบเล็ก หนวดปลาหมึก เศรษฐีเรือนใน และวาสนาอธิฐาน

แม้ฤดูกาลจะผ่านไป ฝุ่นจะคลายไปบ้าง แต่ปัญหาฝุ่นละออง PM 2.5 ยังคงอยู่รอบตัวเรา จากต้นเหตุที่เราทุกคนช่วยกันสร้างขึ้น ไม่ว่าจะเป็นเรื่องการขั้บขี่รถยนต์ที่มีการเผาไหม้น้ำมันเชื้อเพลิง การเผาหญ้า เผาขยะ เผาไร่ และยิ่งเมื่อฤดูลมสงบ ความกดอากาศต่ำมาถึง ฝุ่นที่สะสมในบรรยากาศก็จะปรากฎชัดขึ้น ทำให้ลมหายใจติดขัด ผื่นคันถามหา 

เราจะแก้ปัญหาด้วยฝนเทียม ละอองน้ำ ใส่หน้ากากกันฝุ่น ฯลฯ ก็ทำได้เพียงชั่วคราว เพราะต้นเหตุของปัญหายังคงอยู่

แต่หากเราเริ่มช่วยกันตั้งแต่วันนี้ ลดการสร้างมลพิษจากในบ้าน ลดการเผาทุกชนิด ลดการใช้รถยนต์ที่มีการเผาไหม้ ปลูกต้นไม้ดูดสารพิษเพิ่มขึ้น รณรงค์เรียกร้องให้กลุ่มทุนและอุตสาหกรรมแสดงความรับผิดชอบในธุรกิจ ฯลฯ ฝุ่นพิษจะลดลง เราจะมีอากาศที่สะอาดขึ้นให้ตัวเองและลูกหลานในอนาคต

สำหรับผู้ที่สนใจหนังสือเรียนรู้อยู่กับฝุ่น PM2.5 สามารถดาวน์โหลดได้ที่ หนังสือ “เรียนรู้ อยู่กับฝุ่น PM2.5”

• Facebook
• Twitter
• Line