ของเล่นส่งเสริมสุขภาวะผู้สูงวัย เล่นก็ได้ แต่งบ้านก็ดี ผลงานการออกแบบจากอาจารย์จุฬาฯ 

อาจารย์คณะครุศาสตร์ จุฬาฯ ออกแบบ “ของเล่นของแต่งบ้านสำหรับผู้สูงอายุ” นวัตกรรมสร้างสุขภาวะที่ดีทั้งกายและใจ ช่วยชะลอความจำเสื่อมและลดความเสี่ยงภาวะซึมเศร้า ล่าสุดคว้ารางวัล Creative Excellence Awards 2024 ประเภทพลังสร้างสรรค์เพื่อสังคม ย้ำความสำเร็จด้านการออกแบบเพื่อการพัฒนาคุณภาพชีวิตผู้สูงวัย

การเล่นและของเล่นเป็นสิ่งสำคัญในการสร้างเสริมพัฒนาการและสุขภาวะของมนุษย์ ไม่เพียงวัยเด็ก แต่คนทุกวัยด้วยเช่นกัน โดยเฉพาะผู้สูงวัย ยิ่งต้องเล่น

“การเล่นจะช่วยให้ผู้สูงอายุมีสุขภาวะที่ดี (Well-being) ทั้งร่างกายและจิตใจ ผู้สูงอายุจะรู้สึกเพลิดเพลิน มีความสุข ไม่เหงาหรือห่อเหี่ยวเศร้าซึม” รองศาสตราจารย์พรเทพ เลิศเทวศิริ อาจารย์พิเศษสาขาวิชาศิลปศึกษา ภาควิชาศิลปะ ดนตรีและนาฏศิลป์ คณะครุศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย กล่าว

ด้วยประสบการณ์การออกแบบของเล่นสำหรับเด็กมากว่า 40 ปี และการศึกษาพัฒนาการชีวิตมนุษย์ รศ.พรเทพ กล่าวว่าของเล่นสำหรับผู้สูงวัยเป็นสิ่งจำเป็น อีกทั้งเป็นเทรนด์และโอกาสทางธุรกิจที่น่าจับตา เนื่องจากปัจจุบัน ประเทศไทยเข้าสู่สังคมสูงวัยเต็มขั้น จำนวนเด็กเกิดใหม่ลดลง ในขณะที่จำนวนผู้สูงอายุเพิ่มขึ้นเรื่อย ๆ

“พัฒนาการของชีวิตมนุษย์ตั้งแต่แรกเกิด วัยรุ่นและหนุ่มสาว จนเข้าสู่วัยผู้สูงอายุ เป็นเหมือนกราฟพาราโบลาซึ่งคล้ายระฆังคว่ำ (Bell Curves) เด็กแรกเกิดจะอยู่ช่วงปลายกราฟข้างซ้าย ผู้สูงวัยจะอยู่ในช่วงปลายกราฟข้างขวา แสดงให้เห็นต้นทางปลายทางมีจุดเริ่มต้นและจุดจบในลักษณะเดียวกัน เพียงแต่เด็กแรกเกิดจะมีพัฒนาการชีวิตที่ก้าวหน้า เติบโต ส่วนปลายทางของผู้สูงอายุเป็นพัฒนาการขาลง สภาพร่างกายเสื่อมถอย ความคิดอ่านถดถอย รู้สึกน้อยใจ หดหู่ เบื่อหน่ายชีวิตได้ง่าย” รศ.พรเทพ กล่าว

พัฒนาการขาลงของผู้สูงอายุเป็นแรงบันดาลใจให้ รศ.พรเทพ ออกแบบ “ของเล่นของแต่งบ้านสำหรับผู้สูงอายุ” 3 รูปแบบ ได้แก่ นับไทย แมนดาลาเพื่อการตกแต่ง และบล็อกและกรอบรูป ของเล่นสำหรับผู้สูงอายุเหล่านี้ได้รับการตอบรับเป็นอย่างดีทั้งในระดับชาติและนานาชาติ โดยล่าสุด รศ.พรเทพ ได้รับรางวัลความเป็นเลิศทางความคิดสร้างสรรค์ประจําปี 2567 (Creative Excellence Awards 2024) ประเภทพลังสร้างสรรค์เพื่อสังคม (Creative Social Impact Awards) ในหมวด Creative Well-Being Award จากสํานักงานส่งเสริมเศรษฐกิจสร้างสรรค์ (องค์การมหาชน) องค์กรภายใต้การกํากับดูแลของสํานักนายกรัฐมนตรี

ของเล่นสำหรับผู้สูงวัย ต้องเข้าใจและให้เกียรติ

เมื่อเอ่ยถึงของเล่น หลายคนคงนึกถึงรูปแบบและลักษณะของเล่นสำหรับเด็ก แต่ “ของเล่นสำหรับผู้สูงวัย” รูปแบบหรือหน้าตาเป็นเช่นไร?

“ของเล่นสำหรับเด็กและของเล่นสำหรับผู้สูงอายุแตกต่างกันตามประสบการณ์ชีวิต เด็กจะไม่ค่อยมีความระมัดระวัง ไม่ไตร่ตรองเหมือนผู้ใหญ่ ของเล่นสำหรับเด็กต้องออกแบบตามมาตรฐานความปลอดภัย ส่วนของเล่นสำหรับผู้สูงอายุ จะต้องออกแบบให้ผู้สูงอายุเล่นได้โดยไม่รู้สึกกระอักกระอ่วนใจว่ากำลังเล่นของเล่นสำหรับเด็ก” รศ.พรเทพ กล่าวและเสริมว่าการออกแบบของเล่นสำหรับผู้สูงวัยต้องใช้หลักการออกแบบ Empathy Design for Elderly

“ผู้สูงอายุไม่ได้ต้องการความเห็นใจ (Sympathy) แต่ต้องการความเข้าอกเข้าใจ (Empathy) มากกว่า พวกเขาผ่านประสบการณ์ชีวิตมามาก พร้อมที่จะดูแลตัวเอง พร้อมที่จะแบ่งปันประสบการณ์ ความรู้ ความคิดประเพณีวัฒนธรรม ในช่วงบั้นปลายชีวิตจึงต้องการความเข้าอกเข้าใจและความให้เกียรติ ด้วยเหตุนี้การออกแบบจึงเป็นทั้งของเล่นและเป็นของแต่งบ้านด้วย เพื่อช่วยลดความอึดอัดว่าทำไมตนเองต้องมานั่งเล่นของเล่นเหมือนเด็ก และยังช่วยเพิ่มมูลค่าให้กับของเล่นด้วย”

ในการออกแบบของเล่นของแต่งบ้าน รศ. พรเทพ ใช้ทฤษฏีพัฒนาการเรียนรู้ของบลูม (Bloom’s Taxonomy) ซึ่งกล่าวถึงพัฒนาการ 3 ด้านของมนุษย์ ได้แก่

• พุทธิพิสัย (Cognitive Domain) คือสติปัญญา ความจำ ความเข้าใจ ทัศนคติ
• ทักษะพิสัย (Psychomotor Domain) คือพัฒนาการด้านทักษะของร่างกาย
• จิตพิสัย (Affective Domain) คือด้านจิตใจ ทัศนคติ และคุณธรรม

“ของเล่นสำหรับผู้สูงอายุออกแบบมาเพื่อคงไว้ซึ่งสมรรถนะและพัฒนาการของสูงอายุทั้ง 3 ด้าน ให้ผู้สูงอายุรู้สึกเพลิดเพลิน กระตุ้นให้คิดได้ จำได้ ถ่ายทอดได้”

คณิตคิดสนุก ขยับความจำกับ “นับไทย”

นับไทย (Thai Counting) เป็นของแต่งบ้านและของเล่นที่ช่วยให้ผู้สูงอายุได้ฝึกฝนทักษะการคิดคำนวณและการจดจำ ซึ่งเป็นพัฒนาการด้านพุทธิพิสัย (Cognitive Domain) อันเกี่ยวกับสติปัญญา ความจำ ความเข้าใจ

ในกล่องของเล่น “นับไทย” จะมีตัวเลข ๑ – ๙ สร้างเป็นยูนิตสูงขึ้นทีละหน่วย และสร้างให้สอดคล้องกับขนาดที่สูงขึ้นตามจำนวน ด้านหน้าเป็นเลขไทย ส่วนด้านหลังเป็นเลขอารบิก นอกจากนี้ ยังมีการออกแบบตัวเลขภาษาจีน และภาษาญี่ปุ่นด้วย ฝากล่องเก็บชิ้นส่วนตัวเลขยังสามารถเป็นกระดานเขียนได้ด้วย

“ผู้สูงวัยอาจจะเผลอนับเลขไม่ถูก จำอะไรไม่ได้บ้าง การเล่น “นับไทย” จะช่วยผู้สูงอายุได้ทบทวนความทรงจำเกี่ยวกับตัวเลขและการคำนวณ” รศ.พรเทพกล่าวและอธิบายการเล่นว่า “ถ้าตั้งโจทย์ว่าให้เอา ๓+๒ เท่ากับเท่าไร ผู้เล่นก็ต้องเอาบล็อกเลข ๓ มาต่อกับบล็อกเลข ๒ ผลลัพธ์ที่ได้คือบล็อกเลข ๕ ซึ่งมีความสูงเท่ากับความสูงของบล็อกเลข ๓ และบล็อกเลข ๒ ต่อรวมกัน” 

“แมนดาลา” แต้มสีสันและจินตนาการให้ชีวิต

แมนดาลาเป็นศิลปะที่สร้างสรรค์ในรูปแบบวงกลม โดยส่วนมากจะใช้การวาด แต่สำหรับ แมนดาลาเพื่อการตกแต่ง (Decorative Mandala) ผู้สูงอายุไม่จำเป็นต้องมีทักษะหรือฝีมือในการวาดภาพ ก็สามารถสร้างสรรค์ผลงานศิลปะได้

“ของเล่นชิ้นนี้ประกอบด้วยชิ้นส่วนตกแต่งที่ติดด้วยตีนตุ๊กแก ผู้สูงอายุสามารถเอาชิ้นส่วนต่าง ๆ ไปจัดเรียงลงบนผืนผ้าสักหลาดให้เป็นรูปแบบตามจินตนาการ และชิ้นส่วนต่าง ๆ เหล่านี้ แกะออกและติดใหม่ได้ง่าย ผู้สูงอายุสามารถออกแบบแมนดาลาได้หลายแบบ โดยเอาชิ้นส่วนต่าง ๆ มาติดซ้ำ ๆ เป็นวงกลมและขยายวงกลมไปเรื่อย ๆ เป็นการส่งเสริมจินตนาการได้ไม่รู้จบ สร้างจิตพิสัย ความสุนทรีย์ ความสุข ลดความเบื่อหน่ายในชีวิตประจำวัน”  รศ.พรเทพ อธิบาย

“และเมื่อได้ชิ้นงานศิลปะที่เป็นที่พอใจแล้ว ก็สามารถนำมาตกแต่งบ้าน เป็นกรอบรูปตั้งโต๊ะ หรือแขวนก็ได้ ส่วนด้านหลังเป็นกระดานสำหรับวาดรูปด้วยมือ” 

มือนิ่ง-ใจนิ่ง กับบล็อกและกรอบรูป

บล็อกและกรอบรูป (Blocks & Picture Frame) เป็นของแต่งบ้านและของเล่นที่มาเป็นบล็อกรูปทรงเลขาคณิต เช่น บล็อกวงกลม สี่เหลี่ยมปลายแหลม สี่เหลี่ยมมุมฉาก บล็อกแต่ละชิ้นจะมีรอยบากเพื่อให้ผู้เล่นนำชิ้นส่วนมาต่อประกอบกันให้เป็นรูปแบบต่าง ๆ ได้ เช่น นำปลายแหลมของมุมสามเหลี่ยมมาตั้งบนร่องบากของบล็อกทรงโค้ง

“เวลาต่อชิ้นส่วนเหล่านี้ ต้องมีสมาธิและมือต้องนิ่ง” รศ.พรเทพ กล่าวถึงประโยชน์ของเล่นที่จะส่งเสริมพัฒนาร่างกายและจิตใจให้ผู้สูงอายุ 

เมื่อประกอบชิ้นส่วนต่าง ๆ เป็นกรอบรูปที่ชอบแล้ว ก็สามารถใส่รูปภาพหรือรูปถ่ายแห่งความทรงจำดี ๆ ในถาดใส่บล็อกด้านหลังก็สามารถใช้เป็นกรอบรูปได้ และเมื่อไรอยากเปลี่ยนก็เอาชิ้นส่วนต่าง ๆ มาต่อประกอบใหม่ให้เป็กรอบรูปใหม่แปลกตา ไม่น่าเบื่อ

เล่นด้วยกัน สนุกกันทุกวัย (Collaborative Play)

รศ.พรเทพ กล่าวว่า “ของเล่นของแต่งบ้านสำหรับผู้สูงอายุ” เป็นของเล่นที่ผู้สูงอายุสามารถเล่นเพียงลำพังก็ได้ แต่จะดีขึ้นและดีกว่า หากมี “เพื่อนเล่น” ด้วย

“ถ้ามีคนชวนเล่นก็จะยิ่งดี ไม่ว่าจะเป็นลูกในวัยผู้ใหญ่ หรือหลานในวัยเด็ก เด็กและผู้สูงวัยเล่นด้วยกันได้ เป็นการส่งเสริมความอบอุ่นและเข้มแข็งให้สถาบันครอบครัว และฝึกการมีน้ำใจแบบถ้อยทีถ้อยอาศัยอย่างมี empathy mind”

“ของเล่นของแต่งบ้านสำหรับผู้สูงอายุ” ถูกออกแบบมาให้ปลอดภัยและเหมาะกับคนทุกวัย รศ.พรเทพ กล่าวว่าวัสดุของเล่นทั้ง 3 ชนิดทำมาจาก MDF (Medium Density Fiber Board) เศษไม้บดและอัดด้วยกาวเพื่อเป็นวัสดุทดแทนไม้ และคงมาตรฐานความปลอดภัยของของเล่นสำหรับเด็กปฐมวัย (Standard Safety Toy) ตามมาตรฐานยุโรป EN71 และมาตรฐานอเมริกัน ASTM นอกจากนี้ ในการประกอบของเล่นสำหรับผู้สูงอายุ – แมนดาลาเพื่อการตกแต่ง และบล็อกกรอบรูป – รศ.พรเทพ ได้คิดค้นเทคนิคการล็อกพิเศษที่เรียกกว่า Slot Paper Joint เป็นการต่อเข้าด้วยกันโดยไม่ใช้นอตหรือตะปู ซึ่งเป็นเอกลักษณ์สิ่งประดิษฐ์ของ รศ. พรเทพ ที่ได้จดอนุสิทธิบัตรการประดิษฐ์ และสิทธิบัตรการออกแบบผลิตภัณฑ์จากกรมทรัพย์สินทางปัญญา กระทรวงพาณิชย์

เล่นได้ เล่นดี เทรนด์ของเล่นผู้สูงวัยในอนาคต

รศ. พรเทพ เผยว่าได้นำ “ของเล่นของแต่งบ้าน” ไปทดสอบความสนุกกับผู้สูงอายุในสถานพักฟื้นคนชราและเนิร์สซิ่งโฮมบางแห่ง เช่น ล่าสุด ได้นำแมนดาลาเพื่อการตกแต่ง ไปให้ผู้สูงอายุที่สวางคนิวาส สภากาชาดไทย ผลตอบรับจากผู้เล่นสูงวัยเป็นที่น่าพอใจ นอกจากนี้ รศ. พรเทพ ยังได้นำของเล่นสำหรับผู้สูงวัยไปโชว์ที่งานประกวดสิ่งประดิษฐ์นวัตกรรม ที่เซี่ยงไฮ้ ประเทศจีน และได้รับความสนใจจากผู้เข้าชมงานจำนวนมาก

“ตอนนี้ สิ่งที่เราทำได้จึงเป็นเรื่องการทดสอบความพึงพอใจและประสิทธิภาพ เช่น ช่วยกระตุ้นความทรงจำ แต่การจะทดสอบว่าของเล่นมีส่วนช่วยชะลอความจำเสื่อมได้หรือไม่นั้น ต้องการทุนวิจัยค่อนข้างสูง”

ผลตอบรับจากผู้เล่นทำให้ รศ.พรเทพ เห็นทิศทางในอนาคตที่จำเป็นต้องมีการพัฒนาของเล่นสำหรับผู้สูงอายุต่อไป และอยากเห็นความร่วมมือระหว่างแพทย์ด้านสมอง แพทย์ด้านจิตเวช เพื่อทดสอบประสิทธิภาพของเล่นผู้สูงอายุว่าสามารถชะลอเรื่องความจำเสื่อม ลดความซึมเศร้าได้หรือไม่

“ในอนาคต เราอาจจะได้เห็นของเล่นที่ออกแบบตามพฤติกรรมหรือตามอาการทางกายภาพของผู้สูงอายุ เช่น ของเล่นที่ช่วยเตือนไม่ให้ถูกหลอกโดย call center อุปกรณ์การแพทย์ที่ออกแบบให้เป็นของเล่นเพื่อบริหารปอดและหลอดลม กรอบรูปที่มีลูกเล่นย้ำเตือนความสุขความทรงจำของผู้สูงอายุ” รศ. พรเทพ เผยแนวคิดในการพัฒนาของเล่น

“ผู้สูงอายุยังคงมีความสามารถ มีประสบการณ์ที่จะส่งต่อให้กับสังคม เราจึงอยากให้ “ของเล่น” ช่วยคงสมรรถนะและสร้างสุขภาวะให้กับพวกเขาได้ต่อไปนาน ๆ และสุดท้ายแล้วคือการสร้างสัมพันธ์ของครอบครัวและสร้างสังคมไทยให้เข้มแข็ง”

ของเล่นผู้สูงอายุ โอกาสทางธุรกิจในยุคสังคมสูงวัย

รศ.พรเทพ สะท้อนความเห็นเกี่ยวกับตลาดของเล่นสำหรับผู้สูงอายุว่า ผู้ผลิตของเล่นเด็กนำเอาของเล่นที่มีอยู่ เพิ่มหรือขยายช่วงอายุ แต่ยังไม่ชัดเจนว่ามีผู้ผลิตรายใดจริงจังกับการออกแบบของเล่นสำหรับผู้สูงอายุ ทั้ง ๆ ที่เป็นตลาดใหญ่ (ในปี 2566 จำนวนผู้สูงอายุในประเทศไทยมีประมาณ 13 ล้านคนจากประชากรทั้งสิ้น 65 ล้านคน คิดเป็นผู้สูงอายุทั้งสิ้น 20% และสำหรับปี 2567 ผู้สูงอายุเพิ่มขึ้นเป็น 21-22%)

“โมเดลธุรกิจของเล่นสำหรับผู้สูงอายุโดยภาพรวมในประเทศไทยยังไม่ชัดเจน ส่วนมากเป็นเรื่องของการบำบัด เช่น อุปกรณ์สำหรับบริหารไม่ให้กล้ามเนื้ออ่อนแรง ไม่ให้นิ้วล็อก ไม่ให้ปวดเมื่อยตามเนื้อตัว แต่ของเล่นสำหรับการพัฒนาทางด้านพุทธิพิสัย จิตพิสัย และทักษะพิสัยยังไม่มีในตลาดของเล่นสำหรับผู้สูงอายุในไทย” และนี่เป็นช่องว่างที่ รศ.พรเทพ เล็งเห็นและกำลังวางแผนด้านการตลาด ปัจจุบัน ของเล่น “นับไทย” ตัวอักษรภาษาจีนมีขายแล้วที่ King Power สำหรับแมนดาลาเพื่อการแต่งบ้าน และบล็อกและกรอบรูปยังเป็นต้นแบบอยู่ รศ.พรเทพ จะนำของเล่นสำหรับผู้สูงอายุเหล่านี้ไปส่งประกวดก่อน เพื่อให้เกิดการยอมรับและรับรู้ในสมมุติฐานการออกแบบ จากนั้นจึงจะวางแผนการขยายการผลิตและการตลาดต่อไป

ในอนาคต รศ.พรเทพ วางแผนจะทำเว็บไซต์เพื่อให้ความรู้เรื่องสุขภาวะของผู้สูงอายุ และทำคอมมูนิตี้เล็ก ๆ ให้ผู้สูงอายุมาหาความรู้และกิจกรรม ในขณะเดียวกัน ก็จะมีการขายของเล่นสำหรับผู้สูงอายุในเว็บไซต์ด้วย

สำหรับผู้ที่สนใจ “ของเล่นของแต่งบ้านสำหรับผู้สูงอายุ” สอบถามข้อมูล นำไปต่อยอด หรือจำหน่าย สามารถติดต่อได้ที่ คุณสมฤทัย เลิศเทวศิริ clampittoy@gmail.com

• Facebook
• Twitter
• Line